MB-226 Over Georges Duval en de door hem ontworpen portzegels, deel 1 – Jan Walschots

Inleiding

In het tijdschrift “le collectionneur de timbresposte” van maart 1887 lezen we het volgende: “Op 19 maart 1887 organiseerde de bekende filatelist Arthur Maury een housewarming party in zijn nieuwe woning “Hotel des timbres”. Het vanwege de carnaval gekostumeerde bal begon om 22:00 uur en duurde uiteindelijk tot 9:00 uur de volgende morgen, met om 03:00 uur een filatelistisch souper voor 53 gasten. Onder de gasten bevonden zich Georges Duval, ontwerper van verschillende Franse postzegels en bank- biljetten, en zijn vrouw Juliette Descours, (stief-)dochter van de heer Macé, voormalig hoofd van de Sûreté, de nationale politie.” Voor deze party had Maury een uitnodiging laten ontwerpen door de artiest Emile Cohl (zie Afb1 in ‘Bij de voorpagina’).

Dit is het eerste van een reeks artikelen over genoemde Georges Duval en over de portzegels van het type, dat hij heeft ontworpen. De eerste zegel van het type verscheen in Frankrijk in 1881, de laatste in Algérie in 1947. Dat betekent een levensduur van 66 jaar. Daarmee was dit het langst lopende ontwerp in de Franse filatelie.

Ik begin dit artikel met enige gegevens over deze ontwerper. Daarna zal ik iets schrijven over de ontwikkeling van de portzegels in Frankrijk. Tenslotte worden de tussen 1881 en 1892 in Frankrijk uitgegeven zegels van het type Duval besproken.

De ontwerper Georges Duval

Op deze site en ook op andere plekken wordt niet geschreven dat Georges Duval ook postzegels ontwierp. Het citaat waarmee de inleiding begint, was voor mij het eerste “bewijs” dat het om dezelfde persoon gaat. Later vond ik in “le collectionneur de timbres-poste” van februari 1906 nog een voetnoot, die schrijft dat de ontwerper van de portzegels tevens de ontwerper is van het toenmalige bankbiljet van 50 franc en van de eerste postzegels van Haïti, een groot aantal fiscaalzegels en buitenlandse bankbiljetten. Het gaat dus om Georges Charles Victor Duval, geboren 6 oktober 1851 te Parijs (Afb 2). Hij is getrouwd op 21 december 1877 met Juliette Descours, die onder de schrijversnaam Juliette de Wils gedichten en toneelstukken schreef. Hij is gestorven in februari 1916 te Lyon. De Franse Wikipedia noemt als sterfdatum zowel 6 februari als 23 februari 1916. Onderweg naar zijn tweede huis in Saint-Raphaël heeft hij in Lyon de trein verlaten en is later in het Hotel de Bordeaux nabij het station van Lyon-Perrache overleden. In het archief van de stad Lyon is de overlijdensakte te vinden, die als datum 23 februari aangeeft (Afb 3).

Afb 3. Overlijdensakte van Georges Duval, archief gemeente Lyon met datum 23 februari 1916.

Duval ontving zijn opleiding tot architect tussen 7 november 1870 en 5 november 1874 aan de École Nationale Supérieure des Beaux-Arts. Na zijn opleiding werkte hij bij drukkers als Imprimerie Paul Dupont, imprimerie Chaix en Imprimerie Richard, en later bij de Banque Nationale de France. Hij ontwierp een breed scala aan producten, zoals obligaties, loterijtickets, fiscaalzegels, tot aan toegangsbiljetten voor de wereldtentoonstelling van 1900 (Afb 4). Maar belangrijkste voor ons is dat hij bankbiljetten (noot  3) (Afb 5) en postzegels ontwierp (Afb 6). Later heeft hij veel aquarellen gemaakt. Er was overigens een tijdgenoot die ook Georges Duval heette, maar hij was dramaturg en journalist.

De portzegel

Voor de komst van de postzegel was het gewoon dat de geadresseerde de kosten van de bezorging van een brief betaalde bij ontvangst. De komst van de postzegel verschoof de kosten van de ontvanger van de brief naar de verzender. Omdat de postbezorging hierdoor veel efficiënter kon verlopen, werd het tarief aanzienlijk lager, en kon de omvang van de post ook explosief gaan groeien.

Frankering van de post door de afzender was zeker in de eerste jaren na de invoering van de postzegel niet verplicht. Bij ongefrankeerde post werd op de brief een getal geschreven dat aangaf hoeveel bij ontvangst moest worden betaald. Deze handgeschreven kostenaanduidingen zouden in Frankrijk in gebruik blijven tot 1882. Daarnaast werden vanaf 1 januari 1859 voor ongefrankeerde post ook speciaal ontworpen zegels uitgegeven met de aanduiding “chiffre taxe” en een te innen bedrag “à percevoir”. Wist u trouwens dat het woord “chiffre taxe” verwijst naar het handgeschreven cijfer dat vóór 1859 werd gebruikt? De geschiedenis van de portzegels is uitgebreid beschreven in een artikel van Arthur Maury(noot 4). Vanaf 1859 tot 1881 waren de eerste in Frankrijk uitgegeven portzegels speciaal bestemd voor ongefrankeerde post, die binnen hetzelfde postdirectoraat moest worden bezorgd (“dans la circonscription postale de chaque direction de postes et de son arrondissement rural”). Hiermede wilde men onder andere voorkomen dat het proces van handgeschreven taxering van een brief, bezorging, en inning van de te betalen port bij de geadresseerde, geheel buiten de administratie kon blijven. Het publiek werd ook aangespoord om melding te doen van brieven die tegen de regels in niet van een portzegel waren voorzien. De eerste portzegels waren ongetande vierkante zegels in een tamelijk eenvoudig ontwerp (Afb 7).

Afb 7. Het eerste portzegelontwerp van Frankrijk. De 10 centimes dateert uit 1859. De 60 centimes jaune-bistre uit 1871 was voor lokale post in de derde gewichtsklasse. De 60 centimes blauw uit 1878 is de laatste portzegel volgens het oude ontwerp en was voor post in de tweede gewichtsklasse.

Vanaf 1859 was het tarief voor brieven met deze portzegels gelijk aan het tarief als postzegels werden geplakt: 10 centimes. Per 1 januari 1863 werd een hoger tarief berekend, vanwege de hogere kosten en om het gebruik van postzegels te stimuleren. De portzegel ging 15 centimes kosten. Dit was het tarief voor ongefrankeerde post in de laagste gewichtsklasse. Voor hogere gewichtsklassen gold een veelvoud van 15 centimes zodat meerdere portzegels van dezelfde waarde konden worden geplakt. In 1871 werd het tarief wederom verhoogd, een gevolg van de oorlog met Duitsland. Voor de verschillende gewichtsklassen werd nu 25, 40 en 60 centimes berekend, zodat nieuwe waarden nodig waren (afb 7). De bistre-gele zegel van 60 centimes was dus bestemd voor ongefrankeerde lokale post in de derde gewichtsklasse (30-60 gram).

Bij tariefwijzigingen op 1 mei 1878 verdween het onderscheid tussen het tarief voor lokale post en het tarief voor post tussen verschillende postdistricten. Daarbij werd het binnenlands brieftarief voor niet-lokale brieven verlaagd naar 15 centimes of een veelvoud daarvan afhankelijk van het gewicht. Vanaf dat moment ook werd voor ongefrankeerde brieven bij betaling door de ontvanger dubbel tarief berekend. Er was dus behoefte aan portzegels van 30 en 60 centimes (Afb 7). Deze nieuwe waarden, nog in het oude ontwerp, verschenen op 1 mei 1878. Wat nog niet veranderde, was dat de portzegels uitsluitend bedoeld waren voor ongefrankeerde lokale post. De blauwe 60 centimes was dus bestemd voor ongefrankeerde lokale post in de tweede gewichtsklasse (15-30 gram).

De eerste zegel van Duval

Enkele jaren daarna verscheen een nieuw type portzegels, eerst uitsluitend in de waarde van 30 centimes. De oudst bekende gebruiksdatum is 18-8-1881 (noot 5).

Bij het ontwerpen van de portzegel van 30 centimes ging de Poste niet over één nacht ijs. Bij een besluit van 6 augustus 1880 bestelt de Administration de Poste een portzegel dat enerzijds meer artistiek zou moeten zijn dan de bestaande en anderzijds op dezelfde machinerie moest worden geproduceerd als de gewone postzegels. Dat betekent dat zij hetzelfde formaat en dezelfde tanding als de postzegels moeten krijgen. Duval krijg de ontwerpopdracht en hij leverde drie ontwerpen.

Bij beide ontwerpen zijn er enkele opmerkelijke details. Het eerste is dat op beide ontwerpen geen enkele landsnaam te vinden is. Het tweede is de accent grave op de A van À PERCEVOIR. Het is jammer dat ik het originele ontwerp van de gekozen zegel niet ken, want ik ben benieuwd of deze details daar gelijk zijn geweest.

De papierrol loopt door in de linkeronderhoek en als versiering in de rechterbovenhoek. In de boven- en onderrand verschijnt de tekst “CHIFFRE TAXE”, in de linker en rechter zijkant twee keer het woord “POSTES”, beide keren naar binnen gedraaid. In de linkerbovenhoek en de rechteronderhoek staat de afkorting RF. Verder is er geen aanduiding France of République Française. Niets bijzonders, zult u denken, maar het was de eerste Franse zegel ooit, waarop deze afkorting RF werd gebruikt. De volgende emissie met uitsluitend RF is de serie uitgegeven vanwege de Exposition Coloniale Internationale Paris uit 1931, bijna 50 jaar later. Verder is deze portzegel van 30 centimes in de kleur zwart de eerste Franse portzegel die getand is en ook de eerste in het formaat van de gewone postzegels.

De serie staat bekend onder de naam van de ontwerper “type Duval”, maar ook naar de papierrol type “banderolle”.

Verdere zwarte zegels; vervanging door marron

Ruim een jaar na de 30 centimes verschijnen op 1 oktober 1882 twaalf andere waarden. Aanleiding is een verandering van regelgeving. Tot 1882 waren portzegels uitsluitend bedoeld om ongefrankeerde post mee te frankeren, die binnen hetzelfde postdistrict moest worden bezorgd als waar ze was aangeboden. Vanaf 1882 werd alle niet gefrankeerde of te weinig gefrankeerde post van een portzegel voorzien. Alle twaalf nieuwe waarden waren in de zwarte kleur: 1, 2, 3, 4, 5, 10, 15, 20, 40 centimes, 1 Franc, en 2 en 5 Francs (Afb 11).

Ik weet het niet. In kleine letters zou zeker “à” moeten worden geschreven, maar naar ik heb begrepen gold in ieder geval in die tijd, dat door een drukker op een hoofdletter A geen accent grave werd geplaatst. Toch is men in de 15 maanden tussen de eerste en de volgende zegels kennelijk van mening veranderd. Gezien het feit dat de niet gekozen ontwerpen met accent zijn, stel ik mij voor dat iemand de accent op de 30 centimes heeft vergeten, of weggehaald, en dat Duval ze een jaar later weer heeft terug gezet. Extra bijzonder is, dat alle latere zegels van 30 centimes ook zonder accent werden gedrukt, zelfs nog de oplagen die in 1942 in een andere kleur en op een andere drukpers werden gedrukt. Alle volgende zegels die ik in dit artikel noem, zijn met accent op de À, tenzij ik het tegendeel vermeld.

Deze maatregel was enerzijds bedoeld om verwarring te beperken tussen de francs-waarden en de overeenkomstige waarden in centimes, maar naar het schijnt waren er ook postbedienden de het cijfer 5 uit zegels van 5 centimes knipten en deze op de 2 van het zegel van 2 Francs plakten teneinde 2,95 Francs bij te verdienen.
In mei 1884 verscheen ook een aanvullende waarde van 60 centimes, nog steeds in het zwart. Wellicht was toen de voorraad van het oudere type uit 1878 uitgeput. Als laatste verscheen in 1892 een zwarte zegel van 50 centimes. De eerste serie van portzegels van het type Duval zal ongeveer 10 jaar in gebruik blijven.
Na die 10 jaar worden sommige waarden ingetrokken. De zwarte zegel van 1 centime was al voor 1891 ingetrokken. De zegels van 2 Francs werden eind 1891 ingetrokken. De 2, 3, 4, 20 en 40 centimes en ook de zegels van 5 Francs verdwenen op 5 mei 1892 uit het assortiment. De zwarte 60 centimes hield het uit tot september 1896.
De andere waarden, van 5, 10, 15, 30 en 50 centimes en van 1 Franc, worden opgevolgd door exemplaren in kleur. Als een zegel in andere kleur werd uitgebracht, werd de nog aanwezige oude voorraad in de zwarte kleur in het algemeen eerst opgebruikt. Deze gekleurde zegels zullen in deel 2 worden besproken.

Literatuur

1. Academie d’Architecture ; catalogue numérique des archives du XIXème siècle. https://conservation.academie-architecture. fr/objet/545
2. AGORHA ; Plateforme de données de la recherche de l’institut national d’histoire de l’art. https://agorha.inha.fr/ark:/54721/b160fb3c- e522-4e8e-b286-61fc6abf11c8?database=7
3. Bulletin mensuel des postes et télégraphe, 1-4-1881
4. https://www.findart.fr/produit/emile-cohl- inauguration-de-l-hotel-des-timbres-de- monsieur-Maury
5. https://frenchbanknotes.com/ Met dank aan Dave Mills.
6. Le collectionneur de timbres-poste, tijdschrift uitgegeven door filatelist en handelaar Arthur Maury van 15 september 1864 tot 1968, onder andere afleveringen:
   – La Crémaillière de l’hotel des timbres; maart 1887
   – Les Timbres-Taxe Mobiles de la France; afleveringen juni, juli, augustus 1905, februari, augustus, september 1906
   – Le nouveau tarif postal et le timbre-taxe amende de 2 fr.; 1 juli 1910, 1 augustus 1910, 1 April 1912, 1 juli 1912
7. Edmond Locard ; Vieux timbres de France, 1943
8. Derek Richardson ; Tables of French postalrates 1849 to date (second edition)
9. Ștefan Vasiliţă ; On the life & work of a banknote designer Georges Duval (1851- 1916); International banknote society journal 62.3
10. Yvert et Tellier ; Catalogue des timbres de France spécialisé 1975, en andere catalogi

Noten

1. Zie bijvoorbeeld https://www.timbres-de- france.com/collection/graveurs/duval. php?artiste=Duval
2. Gérard Duval is wel een personage in de oorlogsroman “Im Westen nichts Neues” van de Duitse schrijver Erich Maria Remarque, maar dat heeft niets met portzegels te maken.
3. Voor meer voorbeelden van bankbiljetten zie: https://frenchbanknotes.com/artists. php?artist=Duval,%20Georges .
4. Les Timbres-Taxe Mobiles de la France; in Le collectionneur de timbres-poste, afleveringen juni, juli, augustus 1905, februari, augustus, september 1906
5. Deze datum wordt genoemd in de Yvert specialisé 1975. Sinds Yvert 2019 wordt als uitgiftedatum 14-12-1881 genoemd. Dat de datum 1881881 zowel achterstevoren als op zijn kop te lezen is, zullen we maar als een onwaarachtig toeval beschouwen.